B) ECVEF FİİL

Orta harfi (aynü’l-fiili) illetli fiildir. Asılları itibâriyle bu fiiller illet harfleri olan (و ي) den mâzîde elife dönmüştür:

Orta harfi و dan kaynaklanan elif ise ecvef-i vâvî.

Orta harfi  ي   dan kaynaklanan elif ise ecvef-i yâî denir.

F Ecvef fiilin ilk harfi üstün, içindeki illet harfi de harekeli ise ortadaki و veي    harfi söylenişte kolaylık olması bakımından elife (ا) çevrilmiştir. Bu işleme  İ’LÂL denir.

Ecvef-i vâvîler aslı itibariyle ya birinci babdan ya da dördüncü babdan olmak üzere iki şekilde gelir: Şimdi sırasıyla bu fiillerin çekimini işleyelim:

I- a) Ecvef-i vâvî (Aslı birinci bab)

  قَالَ  يَقوُلُdedi    (Aslı = قَوَلَ  يَقْوُلُ)

F Mâzî gâibe cemi müennes  قُلْنَolmuştur. Zira illetli harf cezme vurulunca düşer, yok olur. Çünkü Arapça’da iki sükûnlu harf bir araya gelmez[4]. Muzâride orta harf ötreyle bağlandığından mâzi gâibe cemi müenneste bu hale gelir. Harekenin ötreye dönmesi atılan illetin vâv olduğuna işarettir. Bundan sonraki kısmı aynı sigaya zamir değiştirilerek söylenir: قُلْتَ  قُلْتُمَا…

 b) Ecvef-i vâvî (Aslı dördüncü bab)

 خَافَ  يَخَافُkorktu         (Aslı = خَوِفَ يَخْوَفُ)

Sülâsi mücerredin dördüncü kalıbından gelen ecvefin mâzisi ecvefi yâî gibi çekilir. Kullanışlı durumu (يَخاَفُ) şekliyle görülen muzâri siygasının aslı (يَخْوَفُ) dur. Yapılan hareke i’lâli sonunda vâv’ın üstünü bir önceki sükûnlu sağlam (خْ) harfine aktarılmıştır: Kural gereğince üstünden sonra gelen vâv (و) veya yâ (ي) harfi illetleri, elife çevrilir, şekil böylece (يَخاَفُ) olur. Fiil nûnu’nnisveye (gâibe cemi müennes nûnuna) bitiştiği zaman iki sükûnun bir araya gelmemesi için illet harfi düşürülür.  (نَوِمَ يَنْوَمُ = ناَمَ يَناَمُ) fiili de aynı şekildedir.

II- Ecvef-i yâî çekimi:

بَاعَ   يَبِيعُ    sattı   (Aslıيَبْيِعُ      بَيَعَ   )

 (بِعْنَ) deki esre aslında düşen illet harfinin (ي) olduğuna işarettir.

F  Görüldüğü gibi mâzî gâibe cemi müennes ecvef-i vâvîlerin birinci bâbında ötre ile dördüncü bab ile ecvef-i yâîlerde esre ile bağlanır[5].

*Ecvef fiillerin mâzî meçhûl çekiminde vâvîlerinde olsun yâîlerinde olsun gâiblerin hepsinde gâibelerin müfred ve tesniyelerinde ا harfi ي ye değiştirilir.

قَالَ    dedi →               قِيلَ    (dendi, söylendi)

Diğerleri de aynıdır:   

Ecvefi vâvîlerin (1. bab) müennes gâibe cemisi ile muhâtaba ve mütekellimlerinde bu  ي de kalkar.  Yalnızca esresi kalır:

Ecvefi yâîlerin mâzi meçhûl çekimlerinde (2. ve 4. bablarında) ise müennes gâibe cemi’den itibâren ötre ile bağlanır:

 

Muzâri meçhûllerde ise muzaraat harfinden sonraki fiilin orta harfi ne olursa olsun (ا) e çevrilir.

Çekimleri:

  

Ecvef Fiillerin Emr-i Hâzırları:

Not: (خَفْ) şeklinde üstün okunmasının sebebi aslının dördüncü babdan olması sebebiyledir. Bu aslında (يَخْوَفُ dan) إِخْوَفْ şeklindedir. Vâv’ın üstün harekesi bir önceki (خْ) ya aktarılmıştır. Kural gereğince vâv elife dönüşmüştür (خاَفْ). Fakat emrin sonunu cezm yapacağımızdan  uzatmadan sonra cezm yapılmış olurdu. Dolayısıyla da buradaki uzatmadan cezme gidildiği için elif de düşmüş oldu. Tesniye ve diğerlerinde geri geldi. Fakat cemi müennes nununda gene uzatmadan sonra cezme gidildiği için orada yine düştü. 

F Görüldüğü gibi cezme vurulan illet harfi (و ي ا) düşer. Cezme vurulmazsa düşmez, bırakılır.

İsm-i Fâilleri 

İsm-i Mef’ûlü

Cümle Örnekleri:

1- قُلْتُ لِواَلِدِي الْحَقِيقَةَ كُلَّهاَ – كُناَّ مُساَفرِينَ أَمْسِ.

2- اَلْبَناَتُ يَطُفْنَ حَوْلَ الْكَعْبَةِ – اَلتَّلاَمِيذُ صاَمُوا رَمَضاَنَ.

3- ياَ بِنْتِي كُونِي مُؤَدَّبَةً داَئِماً – هَلِ الْأَطْفاَلُ يَناَمُونَ كَثِيراً ؟

4- عُودِي مُبَكِّرَةً ياَ أُخْتِي – صُمْناَ أُسْبُوعاً قَبْلَ رَمَضاَنَ.

5- أَناَ قُلْتُ الْحَقِيقَةَ لِلْقاَضِي – أَنْتَ قُلْتَ الْحَقِيقَةَ.

6- هُماَ قاَلاَ الْحَقِيقَةَ – نَحْنُ قُلْناَ الْحَقِيقَةَ.

7- هُنَّ قُلْنَ الْحَقِيقَةَ – أَنْتِ قُلْتِ الْحَقِيقَةَ – هُمْ قاَلُوا الْحَقِيقَةَ.

8- عاَدَ مُبَكِّراً – هُمْ عاَدُوا مُبَكِّريِنَ.

9- قُلِ الْحَقَّ داَئِماً – أَنْتِ قُولِي الْحَقَّ داَئِماً .

10- صُمْ رَمَضاَنَ – صُمْنَ رَمَضاَنَ.

11-كاَنَ مَوْجُوداً قَبْلَ قَلِيلٍ – كُناَّ مَوْجُودِينَ قَبْلَ قَلِيلٍ .

12- صاَحَ بِصَوْتٍ عاَلٍ – صِحْتَ بِصَوْتٍ عاَلٍ.

13- عاَشَ سَعِيداً – أَناَ عِشْتُ سَعِيداً -أَناَ عِشْتُ سَعِيدَةً.

14- ناَمَ الْأَوْلاَدُ كَثِيراً – اَلْأَوْلاَدُ ناَمُوا كَثِيراً.

15- قاَمَ الرَّجُلاَنِ بِعَمَلٍ – اَلرَّجُلاَنِ قاَمَا بِعَمَلٍ.

16- عاَدَتِ الْمُدَرِّساَتُ أَمْسِ – اَلْمُدَرِّساَتُ عُدْنَ أَمْسِ.

17- طاَفَ الْحُجاَّجُ بِالْكَعْبَةِ -اَلْحُجاَّجُ طاَفُوا بِالْكَعْبَةِ.

18- كاَنَتِ الطاَّلِبَتاَنِ غاَئِبَتَيْنِ -اَلطاَّلِبَتاَنِ كاَنَتاَ غاَئِبَتَيْنِ .

19- زاَرَتِ الْبَناَتُ جَدَّهُنَّ -الْبَناَتُ زُرْنَ جَدَّهُنَّ.

20- صاَرَ الصِّغاَرُ كِباَراً – اَلصِّغاَرُ صاَرُوا كِباَراً.

21- ناَلَ الْوَلَداَنِ حُبَّ واَلِدَيْهِماَ – اَلْوَلَداَنِ ناَلاَ حُبَّ واَلِدَيْهِماَ.

22- إِنْ تَزُرْنِي أَشْكُرْكَ – صِرْتَ رَجُلاً – صِرْتَ مَشْغُولاً.

23- ماَزاَلَ صاَئِماً – صِرْتُ عَظيِماً .

24- هَلْ عاَشَ جَدُّكَ عُمْراً طَوِيلاً ؟ لاَ، لَمْ يَعِشْ. هَلْ طاَفَ الْحاَجُّ بِالْبَيْتِ؟ لاَ، لَمْ يَطُفْ.

25- يَعْمَلُ عَمَلاً طَيِّباً – يَفُوزُ فِي حَياَتِهِ – مَنْ يَعْمَلْ عَمَلاً طَيِّباً يَفُزْ فِي حَياَتِهِ.

26- يَصُومُ رَمَضاَنَ – تَكُونُ صِحَّتُهُ جَيِّدَةً – مَنْ يَصُمْ رَمَضاَنَ تَكُنْ صِحَّتُهُ جَيِّدَةً.

27- شَهِدَ أَحْمَدُ بِماَ قاَلَهُ إِبْراَهِيمُ – شَهِدَ أَحْمَدُ بِماَ قاَلَتْهُ الْمَرْأَةُ.

28- اَلصَّغِيراَتُ ناَئِماَتٌ فِي حُجُراَتِ النَّوْمِ –  تَناَمُ الصَّغِيراَتُ فِي حُجُراَتِ النَّوْمِ.

29- إِنَّ النَّوْمَ أَخُو الْمَوْتِ وَ لاَ يَمُوتُ أَهْلُ الْجَنَّةِ .

Tercüme:

1- Babama bütün hakikatı söyledim. Dün yolcu idik.

2- Kızlar Kâbe’nin çevresinde tavaf ediyorlar. Öğrenciler Ramazan orucunu tuttular.

3- Ey kızım, dâima edebli ol! Çocuklar çok uyur mu?

4- Erken dön ey kardeşim! Ramazandan önce bir hafta oruç tuttuk.  

5- Gerçeği kadıya söyledim. Sen gerçeği söyledin.

6- O ikisi gerçeği söyledi. Bizler gerçeği söyledik.

7- Onlar gerçeği söylediler. Sen gerçeği söyledin. Onlar gerçeği söylediler (müz.)

8- Erken döndü. Onlar erken döndüler.

9- Daima hakikatı söyle. Sen daima hakkı söyle (müe.).

10- Ramazan orucunu tut. Ramazan orucunu tuttular.

11- Az önce vardılar (burda bulunuyorlardı). Az önce mevcuttuk.

12- Yüksek sesle bağırdı. Yüksek sesle bağırdın.

13- Mutlu yaşadı. Ben mutlu olarak yaşadım. (Aynı mana müennes için).

14- Çocuklar çok uyudu. (Aynı manada isim cümlesi).

15- İki adam iş yaptı. (Aynı mana isim cümlesi).

16- Öğretmenler dün döndü.

17- Hacılar Kabe’yi tavaf etti.

18- İki kız öğrenci yoktu.

19- Kızlar dedelerini ziyaret ettiler.

20- Küçükler büyük oldu.

21- İki çocuk ana-babasının sevgisine kavuştu.

22- Beni ziyaret edersen sana teşekkür ederim. Adam oldun. Meşgul oldun.

23- Hala oruçlu. Büyüdüm.

24- Deden uzun bir ömür yaşadı mı? Hayır, yaşamadı. Hacı Kâbeyi tavaf etti mi? Hayır, etmedi.

25- İyi bir iş yapıyor. Hayatında başarılı oluyor. Kim iyi bir iş yaparsa hayatında başarılı olur.

26- Ramazan orucunu tutuyor. Onun sıhhati iyidir. Kim Ramazan orucunu tutarsa sıhhati iyi olur.

27- Ahmed İbrâhim’in kendisine dediklerine şahit oldu. Ahmet kadının söylediklerine şahit oldu.

28- Küçük kızlar yatak odalarında uyumaktadırlar.

29- Uyku ölümün kardeşidir ve cennet ehli ölmezler.

 Not: (قاَلَ قاَئِلٌ ج قاَلَ قاَئِلُونَ) (Birisi dedi ki, bazıları dediler ki) İsm-i Fâil (ال) takısıyla belirli olunca daha önceden zikredilen bir özneye atıf yapar:

¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

MİSAL VE ECVEF FİİL İLE İLGİLİ AYETLER

1- وَالَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا .

(25/FURKÂN, 74). (Ve o kullar): Rabbimiz! Bize gözümüzü aydınlatacak eşler ve zürriyetler bağışla ve bizi takvâ sahiplerine önder kıl! derler.

2- رَبَّنَا … هَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ .

(3/ÂL-İ İMRÂN, 8). (Onlar şöyle yakarırlar:) Rabbimiz!… Bize tarafından rahmet bağışla. Lütfu en bol olan sensin.

  

 

3- هُنَالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاء .

(3/ÂL-İ İMRÂN, 38). Orada Zekeriyya, Rabbine dua etti: “Rabbim! Bana tarafından hayırlı bir nesil bağışla. Şüphesiz sen duayı hakkıyla işitensin, dedi.

4- قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُم بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَى وَفُرَادَى ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا …

(34/SEBE, 46). (Resûlüm! Onlara) de ki: Allah için ikişer ikişer ve teker teker ayağa kalkmanız sonra da düşünmeniz (üzere) size sadece bir tek öğüt vereceğim:… 

5- وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ …

(24/NÛR, 31). Mümin kadınlara da söyle: Gözlerini (harama bakmaktan) korusunlar; namus ve iffetlerini esirgesinler….

6- … كُونُوا مَعَ الصَّادِقِينَ .

(9/TEVBE, 119). …doğrularla beraber olun.

7- … وَهُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ .

(57/HADÎD, 4). … Nerede olsanız, O sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görür.

8- … وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرُهُمُ الْفَاسِقُونَ .

(3/ÂL-İ İMRÂN, 110). ..Ehl-i kitap da inansaydı, elbet bu, kendileri için çok iyi olurdu. (Gerçi) içlerinde iman edenler var; (fakat) çoğu yoldan çıkmışlardır.

9- إِنَّ الَّذِينَ يُحِبُّونَ أَنْ تَشِيعَ الْفَاحِشَةُ فِي الَّذِينَ آمَنُوا لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ فِي الدُّنْيَا وَالْآخِرَةِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ .

(24/NÛR, 19). İnananlar arasında çirkin şeylerin yayılmasını arzulayan kimseler için dünyada da ahirette de çetin bir azab vardır. Allah bilir, siz bilmezsiniz.

10- فَإِنْ لَمْ تَجِدُوا فِيهَا أَحَدًا فَلاَ تَدْخُلُوهَا حَتَّى يُؤْذَنَ لَكُمْ وَإِنْ قِيلَ لَكُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْكَى لَكُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ .

(24/NÛR, 28). Orada hiçbir kimse bulamadınızsa, size izin verilinceye kadar oraya girmeyin. Eğer size, “Geri dönün!” denilirse, hemen dönün. Çünkü bu, sizin için daha temiz (daha nezih) bir davranıştır. Allah, yaptığınızı bilir.

11- وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُوا إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُلْ لَهُمآ أُفٍّ وَلاَ تَنْهَرْهُمَا وَقُلْ لَهُمَا قَوْلاً كَرِيمًا .

(17/İSRÂ, 23). Rabbin, sadece kendisine kulluk etmenizi, ana-babanıza da iyi davranmanızı kesin bir şekilde emretti. Onlardan biri veya her ikisi senin yanında yaşlılığa ulaşırsa, kendilerine “üf!” (bile) deme; onları azarlama; ikisine de güzel söz söyle.

12- وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ .

(14/İBRÂHÎM, 7). “Hatırlayın ki Rabbiniz size: Eğer şükrederseniz, elbette size (nimetimi) artıracağım ve eğer nankörlük ederseniz hiç şüphesiz azabım çok şiddetlidir! diye bildirmişti.”

13- … وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ .

(24/NÛR, 31). ..Hep birden Allah’a tevbe ediniz ki ey mü’minler kurtuluşa eresiniz.

14- فَكَيْفَ إِذَا جِئْنَا مِنْ كُلِّ أمَّةٍ بِشَهِيدٍ وَجِئْنَا بِكَ عَلَى هَؤُلاءِ شَهِيدًا .

(4/NİSÂ, 41). Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri (nice olacak)!

15- وَجِيءَ يَوْمَئِذٍ بِجَهَنَّمَ يَوْمَئِذٍ يَتَذَكَّرُ الْإِنْسَانُ وَأَنَّى لَهُ الذِّكْرَى .

(89/FECR, 23). O gün cehennem getirilir, insan yaptıklarını birer birer hatırlar. Fakat bu hatırlamanın ne faydası var!

16- قَالَتْ رَبِّ أَنَّى يَكُونُ لِي وَلَدٌ وَلَمْ يَمْسَسْنِي بَشَرٌ قَالَ كَذَلِكِ اللّهُ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ إِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ .

(3/ÂL-İ İMRÂN, 47). Meryem: Rabbim! dedi, bana bir erkek eli değmediği halde nasıl çocuğum olur? Allah şöyle buyurdu: İşte böyledir, Allah dilediğini yaratır. Bir işe hükmedince ona (sadece) “Ol!” der; o da oluverir.

17- وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلاَ طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ .

(6/EN’ÂM, 38). Yeryüzünde (yürüyen) hayvanlar ve (gökyüzünde) iki kanadıyla uçan kuşlardan ne varsa hepsi ancak sizin gibi topluluklardır. Biz o kitapta hiçbir şeyi eksik bırakmadık. Nihayet (hepsi) toplanıp Rablerinin huzuruna getirilecekler (haşrolacaklar).